به گزارش بیرونیت، فرونشست زمین به علت برداشت بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی در طول سال‌های متمادی رخ می‌دهد و در دهه‌های اخیر که روند برداشت از سفره‌های آب زیرزمینی در دشت‌های مختلف کشور با شدت زیادی افزایش یافته، شاهد تشدید نرخ فرونشست زمین و ایجاد فروچاله در بسیاری از دشت‌های ایران بوده‌ایم؛ به نحوی که مطابق نقشه پهنه‌های فرونشست دشت‌های ایران که در سال ۹۸ توسط سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات‌معدنی کشور تهیه شده، دشت جنوب غرب شهر تهران با نرخ ۲۳ سانتی‌متر در سال در وضعیت فوق قرمز فرونشست قرار دارد. البته فرونشست تهران بدترین شکل فرونشست در کشور نیست و با توجه به نرخ و وسعت، دشت‌های استان های اصفهان، فارس، تهران و قزوین دارای بالاترین رتبه‌های فرونشست زمین در ایران هستند.
فرونشست زمین چه ارتباطی با ایجاد فروچاله دارد؟
دشت‌ها یا آبخوان‌هایی که مقدار برداشت از سفره‌های آب زیرزمینی آنها از میزان تغذیه آن سفره‌ها در طول سال‌های متمادی بیشتر باشد، دچار فرونشست زمین می‌شوند. در چند دهه گذشته نیز برداشت بی‌رویه از سفره‌های آب زیرزمینی در نقاط مختلف ایران منجر به تشدید روند فرونشست زمین در برخی مناطق کشور شده است. در این میان فرونشست زمین آثار مخرب گوناگونی برای طبیعت به همراه دارد که یکی از مهمترین آنها ایجاد فروچاله‌ها محسوب می‌شود.
نکته مهمی که باید به آن توجه داشت این است که وقتی سطح سفره‌های آب زیرزمینی پایین می‌آید، روند کاهش تدریجی آب‌های زیرزمینی در تمام نقاط آن آبخوان به شکل یکسان اتفاق می‌افتد، اما فرونشست در لایه‌های ریزدانه اتفاق می‌افتد و لایه‌های درشت دانه تراکم و نشست قابل‌توجهی را نشان نمی‌دهند. همچنین در مناطقی که فرونشست زمین رخ می‌دهد، احتمال وقوع پدیده فروچاله و بروز شکستگی‌ها و ایجاد شکاف در دل زمین به عنوان تبعات طبیعی فرونشست بیشتر است.
آن طور هم که گزارشات سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات‌معدنی کشور نشان می‌دهد، دشت‌های واقع در فلات مرکزی ایران شامل استان‌های اصفهان، یزد، کرمان، کرمانشاه، خراسان‌رضوی، خراسان‌جنوبی، تهران، مرکزی، قزوین، البرز، همدان و فارس بیشترین بیلان منفی را در سفره‌های آب زیرزمینی خود دارند و نرخ فرونشست زمین در این مناطق از سایر نقاط کشور بیشتر است.
نقش "سازندهای کاستی" در بروز فروچاله
رئیس گروه آب زمین‌شناسی سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات‌معدنی کشور معتقد است: در تحلیل امکان ایجاد چاله و شکاف در دل زمین باید مساله فرونشست را تا حدی از پدیده فروچاله جدا کرد، زیرا اساسا در استان‌هایی از ایران مثل همدان و فارس که فروچاله‌های بیشتری مشاهده می‌شود، بیش از آن که پدیده فرونشست در ایجاد فروچاله نقش داشته باشد، «سازندهای کاستی» در بروز فروچاله موثر هستند. «سازندهای کاستی» غارهایی در دل زمین ایجاد می‌کنند که وقتی آب‌های زیرزمینی از دل آنها بیرون کشیده می‌شود، ناگهان سقف این غارها فرو می‌ریزد و منجر به ایجاد چاله ریزشی در زمین می‌شود.
دکتر ایمان انتظام در توضیح بیشتر گفت: فروچاله‌ها تا حدی در مناطق دچار فرونشست زمین مشاهده می‌شوند، اما مکانیسم آنها متفاوت است و این طور نیست که صرفا در نقاطی که نرخ فرونشست بالایی دارند، فروچاله اتفاق بیفتد، بلکه پدیده‌هایی مثل شکاف زمین، بالاآمدگی جدار چاه و پایین رفتن سطح آب زیرزمینی که همگی از نشانه‌های فرونشست زمین هستند نیز می‌تواند در مناطق دارای فرونشست رخ دهد.
انتشار آخرین نقشه فرونشست زمین در نقاط مختلف ایران در سال ۹۸
وی در بخش دیگری از صحبت‌هایش درباره تعداد دشت‌های دچار فرونشست زمین در ایران توضیح داد: در کشور ما ۶۰۹ دشت مطالعاتی وجود دارد که از این میان، ۴۰۹ دشت کشور، دشت‌های بحرانی هستند، یعنی در آن دشت‌ها میزان تغذیه آبخوان از مقدار برداشت در طول سال‌های متمادی کمتر بوده و در واقع، فرونشست زمین با نرخ های متفاوتی در بیشتر دشت های کشور مشاهده می‌شود، اما آهنگ فرونشست زمین در دشت‌هایی که در وضعیت بحرانی قرار دارند، بیشتر است.
رئیس گروه آب زمین‌شناسی سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات‌معدنی کشور با اشاره به تهیه نقشه فرونشست زمین در دشت‌های مختلف کشور گفت: اندازه‌گیری فرونشست زمین در دشت‌های مختلف با روش‌های تداخل‌سنجی و با استفاده از داده‌های ماهواره‌ای در بازه‌های زمانی مختلف انجام می‌شود. آخرین نقشه کشوری درباره نرخ فرونشست زمین در دشت‌های مختلف ایران نیز در سال ۹۸ تهیه شده که در این نقشه میانگین نرخ فرونشست و بیشینه نرخ فرونشست برحسب سانتی‌متر در سال در نقاط گوناگون ایران نشان داده شده است.
انتظام در ادامه تاکید کرد: فرونشست زمین یک پدیده دینامیک است که با پایین رفتن سطح آب زیرزمینی و متراکم شدن لایه‌های ریزدانه زمین رخ می‌دهد. در این میان بسته به این که در هر سال سطح آب زیرزمینی در کدام لایه زمین پایین‌تر می‌رود، فرونشست زمین با نرخ‌های متفاوتی ایجاد می‌شود. به همین دلیل در یک دشت خاص، نرخ و محل وقوع فرونشست زمین در یک سال، ممکن است با نرخ و محل وقوع فرونشست زمین در سال‌های دیگر کاملا متفاوت باشد. بنابراین سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات‌معدنی کشور هرچند سال یک بار نقشه فرونشست زمین را اصلاح می‌کند و قرار است در سال ۱۴۰۱ نیز نقشه جدیدی از نرخ فرونشست زمین در نقاط مختلف کشور منتشر شود.
بدترین آسیب ناشی از فرونشست زمین چیست؟
وی با بیان این که بالا بودن نرخ فرونشست زمین، تنها نشانه خطرناک بودن این پدیده نیست، عنوان کرد: در بسیاری از مناطق دارای فرونشست، آثاری مانند شکاف‌های زمین الزاما در مناطقی رخ نمی‌دهد که دارای نرخ بالایی از فرونشست هستند، بلکه نشست نامتقارن زمین بیش از همه منجر به ایجاد آثار سوء ناشی از فرونشست از جمله وارد شدن آسیب به راه‌ها و ساختمان‌ها می‌شود. در واقع، وقتی در یک منطقه تمام سطح زمین هم زمان با یکدیگر دچار فرونشست می‌شود، آثار تخریب کمتر مشاهده می‌شود، اما وقتی فرونشست زمین به شکل نامتقارن رخ می‌دهد، خرابی‌های حاصل از آن نیز بیشتر می‌شود.
رئیس گروه آب زمین‌شناسی سازمان زمین‌شناسی کشور ادامه داد: بروز شکاف و ترک‌خوردگی در ساختمان‌ها، پل‌ها، جاده‌ها و راه‌آهن به همراه ایجاد فروچاله‌های ناگهانی و وقوع شکاف‌های گسترده در دل زمین از جمله آثار سوء ناشی از فرونشست زمین هستند که به شکل واضحی مشاهده می‌شوند. اما بدترین آسیب فرونشست، متراکم شدن بخش‌های مختلف آبخوان است که به صورت مستقیم مشاهده نمی‌شود، ولی از دست رفتن قابلیت آبگیری آبخوان را به همراه دارد.
این مقام مسئول در سازمان زمین‌شناسی کشور توضیح داد: وقتی در یک منطقه فرونشست زمین اتفاق می‌افتد، لایه‌های زیرین آبخوان متراکم می‌شود و به این ترتیب، آبخوان تا حد زیادی قابلیت آبگیری خود را از دست می‌دهد و به این صورت میزان قابلیت ذخیره کردن آب‌های زیرزمینی در آن آبخوان کاهش می‌یابد.
انتظام در پایان تصریح کرد: آب‌های زیرزمینی از اهمیت بسیار زیادی در کشور ما برخوردار هستند و نوعی ذخیره استراتژیک به حساب می‌آیند، بنابراین وقتی یک دشت به علت فرونشست زمین قابلیت ذخیره‌سازی آب‌های زیرزمینی خود را از دست می‌دهد، این مساله آسیب زیادی را برای منابع آبی آن منطقه به همراه دارد؛ به همین دلیل مسئولان کشور باید توجه ویژه‌ای به مساله فرونشست زمین داشته باشند.